سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

امیر فرح نسب، دکتری تخصصی علوم و مهندسی محیط زیست و منابع طبیعی، زیستگاه‌ها و تنوع زیستی در گفت‌وگو با ایسنا، به مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی اصفهان در شرایط کنونی اشاره و اظهار کرد: مسلماً مهم‌ترین اولویت و چالش محیط‌زیستی در استان اصفهان، در حال حاضر بحران آب و پیامدهای ناشی از آن است. خشک شدن بستر رودخانه، افت شدید زمین‌های زیر سطح کشت به دلیل خشک‌سالی در بستر زاینده‌رود، تغییرات اقلیمی و آب و هوایی، کاهش میزان بارندگی و رطوبت مطلوب، افت شدید ورودی‌های آب به پشت سد زاینده‌رود، از مهم‌ترین پارامترهای بحران آب در استان است که پیامدهای جبران‌ناپذیر بسیاری را در پی خواهند داشت.

وی از پیامدهای بحران آب در استان، به خشک‌سالی‌های پی‌درپی، خشک شدن تعداد زیادی از گیاهان حاشیه زاینده‌رود از سرچشمه تا پایاب اشاره کرد و افزود: بسیاری از این گیاهان تثبیت کننده خاک و بسیار ارزشمند هستند.

این استاد دانشگاه یکی دیگر از پیامدهای بحران آب در استان اصفهان را عدم وجود رطوبت کافی در سطح اکوسیستم شهر و در نتیجه تشدید خشکی و عدم بارندگی‌های مطلوب برشمرد و افزود: مسلماً بحران آب، افت شدید زمین‌های زیر سطح کشت را در اقلیمی که یکی از مهدهای کشاورزی بوده تحت تأثیر قرار خواهد داد. در این شرایط حق‌آبه‌ محیط‌زیست و حق‌آبه‌ای که حق کشاورزان شرق اصفهان بوده و مستندات آن نیز از گذشته‌های دور در طومار شیخ بهایی موجود است تضییع شده که مسلماً از پیامدهای آن، مهاجرت کشاورزان از روستاها به شهرها خواهد بود.

خشکی گاوخونی؛ بحران ریزگردهای آلوده به انواع آلاینده‌های مضر

وی یکی دیگر از مشکلات محیط‌زیستی استان اصفهان را اوج‌گیری بحران در تالاب بین‌المللی گاوخونی و وضعیت فعلی آن عنوان کرد و گفت: اگر تالاب گاوخونی احیا نشود، علاوه بر احتمال خروج آن از کنوانسیون بین‌المللی تالاب‌ها (رامسر)، قطعاً بحران جبران‌ناپذیر دیگری تعداد زیادی از ساکنان اطراف تالاب و کلان‌شهر اصفهان را در خواهد گرفت، و آن بحران ریزگردهای آلوده به انواع آلاینده‌های مضر خواهد بود.

فرح نسب با اشاره به قرارگیری تالاب بین‌المللی گاوخونی در یک اکوسیستم خشک و شکننده، تصریح کرد: این تالاب می‌تواند از گسترش کویر و بیابان جلوگیری کند، اما در حال حاضر حال خوشی ندارد و به‌عنوان یک مشکل اولویت‌دار در استان مطرح می‌باشد.

متخصص علوم منابع طبیعی و محیط زیست اظهار کرد: بیشترین مصرف آب در استان و حتی در کشور مربوط به بخش کشاورزی است و صنایع و سایر مصارف دیگر در اولویت‌های بعد قرار می‌گیرند. یکی از دلایل مهم بخش کشاورزی در مصرف آب در استان، کشت محصولاتی است که نباید در این اقلیم کاشته شوند، زیرا که نیاز آبی بالایی دارند و عموماً برای کشت، به روش‌های غرقابی نیازمندند.

وی راهکارهای مقابله با مصرف آب در بخش کشاورزی را حذف کشت‌های نامناسب، رعایت الگوی کشت متناسب با اقلیم اصفهان، وضعیت آب و هوایی و ظرفیت آبی هر منطقه، تغییر روش‌های کشت و الگوهای مصرف و ایجاد محدودیت‌ها در عرصه کشاورزی و همچنین بهره‌گیری از فناوری‌هایی که به افزایش بهره‌وری آب در مزرعه یا باغ می‌انجامد، از قبیل آبیاری قطره‌ای و تحت فشار برشمرد که همه این راهکارها نیاز به آگاه‌سازی و آموزش توسط مسئولان و فعالان در این حوزه دارد.

خشکی زاینده‌رود؛ افسردگی انسان‌ها و مهاجرت پرندگان

این استاد دانشگاه و فعال محیط‌زیست یکی دیگر از پیامدهای خشکی در بستر رودخانه را علاوه بر مواردی که اشاره شد، افسردگی ساکنان و گردشگران داخلی و خارجی و حس تأسف و ناراحتی آن‌ها عنوان کرد و افزود: خشکی بستر زاینده‌رود مانع مهاجرت پرندگان به بستر بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران به علت عدم وجود آب و سلامت در اکوسیستم شده است.

کلکسیون آلودگی هوا، آب، خاک، آلودگی‌های نوری، صوتی، دیداری

وی ادامه داد: در کنار بحران آب که یک اولویت مهم و بحرانی عظیم در استان اصفهان است، یکی دیگر از چالش‌های زیست‌محیطی اصفهان تنوع آلودگی همچون آلودگی هوا، آب، خاک، آلودگی‌های نوری، الکترومغناطیسی، صوتی، دیداری و ... در سطح استان است که از بین همه این موارد که بحران‌های بزرگی را به بار آورده‌اند، آلودگی هوا از همه ملموس‌تر است.

فرح نسب خاطرنشان کرد: باوجود نظارت‌ها و پایش‌های مداوم اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان و آزمایشگاه‌های معتمد وابسته به سازمان محیط زیست بر روند خروجی‌های صنایع آلاینده، در قالب نظارت و بازدیدهای مکرر فصلی از صنایعی که طرح خود اظهاری دارند، و همچنین تردد وسایل نقلیه عمومی، باز هم شاهد آلودگی‌های عظیمی در استان هستیم. متأسفانه برخی صنایع در استان شبانه دستگاه‌های خود را روشن کرده و آلاینده‌های بسیاری را از طریق خروجی‌های خود، وارد جو می‌کنند که در این زمینه باید نظارت‌های بیشتری از سوی مسئولان انجام شود. الکتروفیلترها، بگ فیلترها، اسکرابرها، سایکلون‌ها و... در صنایع باید مورد نظارت و پایش دقیق‌تری قرار بگیرند. از طرفی آلاینده‌هایی همچون بنزِن، تولوئِن، زایلِن، آزبست، سرب و موارد دیگر، سلامت محیط‌زیست و انسان‌ها را تهدید می‌کنند که در روزهایی که به‌عنوان روزهای آلوده اعلام می‌شوند، گاهی درصد آن‌ها را بر روی تابلوی ایستگاه‌های ترافیکی سطح شهر و اطراف میادین بزرگ می‌بینیم.

عضو انجمن متخصصان محیط زیست ایران در این حوزه نیز به برخی از راهکارهای قابل اجرا از سوی مسئولان اشاره و تصریح کرد: در اولویت آموزش، جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی و جمع‌آوری موتورسیکلت‌های دودزا، جمع‌آوری خودروهای فرسوده و دودزا، انجام معاینات فنی به‌طور کامل و تبیین و تعریف خودروهایی با بالاترین استانداردها و سازگار با محیط‌زیست، استفاده از سوخت‌های سبز، ترویج فرهنگ دوچرخه‌سواری و آموزش‌های راهبردی به عموم مردم و نهادها، ایمن‌سازی مسیرهای تردد دوچرخه‌سواران، اتمام پروژه قطار شهری، توسعه اتوبوسرانی در استان و شناسایی و جمع‌آوری اتوبوس‌های فرسوده و دودزای شهری و بین‌شهری، ایجاد کمربندهای سبز در شهر اصفهان و حاشیه آن، آموزش به معماران و طرّاحان و در نتیجه طراحی سازه‌هایی همگام با طبیعت و محیط‌زیست با استفاده از بام‌های سبز، دیوارهای سبز و تراس سبز با در نظر گرفتن رقوم متنوع گیاهی، مقاوم به کم‌آبی و ... از جمله این راهکارهاست.

افت سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست و فروریزش زمین

وی از دیگر اولویت‌ها و مشکلات محیط‌زیستی در استان را به بافت‌های فرسوده، فرونشست و فروریزش‌های بسیار زیاد بر اثر افت سفره‌های آب زیرزمینی اشاره کرد که یکی از علت‌های عمده فرونشست و فروریزش زمین می‌تواند حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های آب بیش از ظرفیت قابل تحمل محیط باشد. همچنین می‌توان به بحران سلامت و فرسودگی شبکه فاضلاب شهری اصفهان اشاره کرد.

این استاد دانشگاه یکی دیگر از مهم‌ترین مشکلات محیط‌زیستی با عنوان فاجعه محیط‌زیست را بحران زباله برشمرد و گفت: مسلماً روند رشد جمعیت رو به افزایش است و در نتیجه تولید، مصرف و مدیریت پسماندها نیز سخت‌تر. از طرفی باید فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست در جامعه دقیق‌تر تعریف و توصیف شود.

فرح نسب به راهکارهای مدیریت پسماند اشاره و تصریح کرد: بالا بردن سطح فرهنگ جامعه و اعمال جریمه‌هایی برای ریختن زباله توسط مردم در طبیعت، در اختیار قرار دادن کیسه‌های زباله تجزیه‌پذیر توسط مسئولان به مردم و تعریف این کیسه‌ها در فروشگاه‌ها، میوه‌فروشی‌ها و ...، کاهش و یا حتی عدم استفاده از ظروف یک‌بارمصرف پلاستیکی تولیدشده از مواد اولیه نفتی، آموزش عموم مردم به فرهنگ تفکیک زباله، کاهش مصرف و بازیافت که مسلماً این کار به‌طور مستقیم و غیرمستقیم موجب صرفه‌جویی در مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا و جلوگیری از پراکنده شدن موادی چون پلاستیک در طبیعت می‌شود و زیان‌های جبران‌ناپذیری بر آب، خاک و موجودات زنده خواهد گذاشت.

پایه گذار گردشگری کودک و نوجوان در طبیعت در استان اصفهان، با اشاره به اینکه سالانه در حدود ۱۳۰ میلیون کتاب توسط دانش آموزان ایرانی استفاده می‌شود، گفت: بازیافت این تعداد کتاب می‌تواند به حفظ منابع طبیعی کمک کند، چراکه با بازیافت یک تن کاغذ می‌توان از قطع ۱۳ درخت، ۴۱۰۰ کیلووات ساعت برق، ۳۱۷۸۰ لیتر آب، ۵/۲ بشکه نفت، ۴ هکتار زمین قابل کشت، محافظت و صرفه‌جویی نمود.

وی در مجموع کاهش میزان نزولات جوی و ایجاد تنش‌های آبی شدید، سوء مدیریت و بهره‌وری پایین در مدیریت آب، حفر بی‌رویه چاه، عدم توجه به مدیریت حوضه آبریز زاینده‌رود، الگوهای کشت نامناسب و مصرف آب در کشت محصولاتی که هیچ‌گونه توجیه اقتصادی ندارند، فرونشست و فروریزش‌های گوناگون، استقرار صنایع آب بر در اقلیم خشک استان اصفهان، بی‌توجهی به مسائل اقلیمی و جغرافیایی، بی‌توجهی به آلودگی منابع آب شیرین حاصل از آلاینده‌های کشاورزی و صنعتی، فرسودگی شبکه‌های آب شهری، تنوع و شدت آلودگی‌های محیط‌زیستی و... را از مهم‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی اصفهان در شرایط فعلی عنوان کرد.

این متخصص و فعال محیط‌زیست با یادآوری اینکه تعداد زیادی از مخاطرات طبیعی که در جهان آن‌ها را جزو مخاطرات جدی در نظر می‌گیرند، در استان اصفهان نیز وجود دارند، گفت: چراغ‌های قرمز بحران‌های محیط‌زیست در این کلان‌شهر بیش‌ازپیش روشن شده‌اند و باید جدی‌تر به این بحران‌ها و آینده آن‌ها اندیشید، چراکه اگر امروز فکری نشود، فردا دیر خواهد بود.

وی ریشه بحران‌های زیست‌محیطی اصفهان را در مدیریت ناکارآمد در حوزه‌های مختلف محیط‌زیست در کلان‌شهر اصفهان، نبود نظارت‌های کافی در بخش‌های مختلف، عدم سواد محیط‌زیستی کافی در خصوص آمایش سرزمین، ظرفیت بُرد یا ظرفیتِ قابل تحمل محیط و توجه به توسعه پایدار، تأخیرها و وقت‌گذرانی‌های بی‌دلیل در خصوص اجرای عملی مسائل محیط‌زیستی، تخصیص منابع مالی ناکافی به مسائل محیط‌زیستی و ... دانست.

چالش‌های زیست‌محیطی و بروز فاجعه انسانی

فرح نسب با تأکید بر اینکه تبعات این چالش‌های زیست‌محیطی برای اصفهان بروز فاجعه انسانی خواهد بود، گفت:  مطمئناً اگر اقدامی برای مسائل و بحران‌های محیط‌زیستی استان صورت نگیرد، فاجعه‌ای انسانی ساکنان این استان را در خواهد گرفت. فاجعه‌ای همچون فرونشست‌های متعدد که اتفاقاً اخبار آن، با فاصله کمی به گوش می‌رسد. افزایش آمار مشکلات تنفسی مزمن و مرگ‌ومیر ناشی از شدت آلودگی هوا و استنشاق انواع آلاینده‌ها، ریزگردها و ذرات معلق، کاهش رطوبت در اقلیم اصفهان و بروز انواع بیماری‌ها از دیگر تبعات چالش‌های زیست‌محیطی برای مردم می‌باشد.

راهکارهای کوتاه‌مدت جوابگو نیست

دکتری تخصصی علوم و مهندسی محیط زیست و منابع طبیعی، زیستگاه ها و تنوّع زیستی در مورد راهکارهای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی اصفهان توضیح داد: راهکارهای کوتاه‌مدت، آن‌چنان دیگر جوابگو نخواهند بود، چراکه در بخش‌هایی، به اوج بحران رسیده‌ایم. البته که همیشه درگیر کردن جوامع در امر حفاظت از محیط‌زیست در اکوسیستم‌های شهرنشینی از طریق آموزش و تغییر در رفتار و آگاه‌سازی، گزینه مناسبی در ارتقای کیفیت زندگی در بسیاری از کلان‌شهرهای دنیا بوده است.

وی شناسایی و جمع‌آوری خودروها و ناوگان فرسوده حمل‌ونقل عمومی، کنترل و نظارت‌های شبانه‌روزی صنایع آلاینده و آموزش‌های اجباری در خصوص تفکیک زباله را از دیگر راهکارهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت برشمرد و افزود: اما اکنون راهکارها بیشتر باید میان‌مدت و بلندمدت باشند. سالانه حدود ۸ میلیارد دلار به دلیل مسائل محیط‌زیستی، به اقتصاد استان خسارت وارد می‌شود که برای حل آن باید در مسیر توسعه پایدار به حفظ محیط‌زیست توجه کرد.

تشکیل واحد صرفه‌جویی با عنوان پلیس آب

عضو اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی IUCN با بیان اینکه توسعه پایدار همیشه راه‌حل‌هایی برای الگوهای ساختاری، اجتماعی و اقتصادی توسعه ارائه می‌دهد، گفت: می‌توان به تشکیل یک واحد صرفه‌جویی آب با عنوان "پلیس آب" اشاره کرد.

وی توضیح داد: پلیس آب می‌تواند با هدف آموزش عموم نسبت به اهمیت آب و نحوه صرفه‌جویی در مصرف آن و همچنین نظارت بر روند اجرای مصوبات محدود کننده آب توسط عموم مردم فعالیت کند. همچنین اعمال و افزایش جریمه روزانه مشترکین پرمصرف که بیش‌ازحد مجاز از آب برای مصارفی چون آبیاری و یا شستن خودروها و سطح کوچه‌های خود، استفاده می‌کنند می‌تواند توسط پلیس آب انجام گردد. در این راستا می‌توان فرهنگ استفاده از آب خاکستری که از بقایای شست و شوی میوه‌ها، سبزیجات، شستن ظروف و... به دست می‌آید، جهت آبیاری بهره برد و حتی در صنایع نیز آبیاری‌های فضای سبز توسط پساب تصفیه شده کارخانه در حوضچه‌های تصفیه انجام پذیرد که البته برخی از صنایع استان به این شکل عمل می‌کنند.

این استاد محیط‌زیست راهکار مهم دیگر را خشک کردن چمن‌های با نیاز آبی بالا در سطح شهر و جایگزین کردن گونه‌هایی از چمن‌های طبیعی و کاشت گیاهانی با مقاومت بیشتر به کم‌آبی دانست و توضیح داد: آبیاری چمن‌های سطح شهر استان و نیاز آبی بالای آن‌ها می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به‌شدتِ بحران آب در استان بیفزاید.

فرح نسب اجرای راهکارها با نظارت و به توسط متخصصان را از راهکارهای میان‌مدت برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی اصفهان برشمرد و افزود: مقالات بسیار و تجربیات فراوانی در کشورهای توسعه یافته وجود دارد که حکایت از احیای یک اکوسیستم و ترمیم سفره‌های آبخوان آن دارد، که اگر بودجه‌ها و اعتبارات لازم و کمی اعتماد به متخصصین و صاحب‌نظران تخصیص داده شود، غیرممکن، ممکن خواهد شد.

مولف کتاب سلامت، بهداشت و صیانت از محیط زیست در خاتمه بر آموزش مردم از سوی سازمان‌های متولی حفاظت محیط‌زیست، متخصصان و فعالان حوزه محیط‌زیست، تأکید و خاطرنشان کرد: مردم می‌توانند با مدیریت و صرفه‌جویی در مصرف آب، استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی، تفکیک صحیح زباله، استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای به‌جای کیسه‌های پلاستیکی و عدم استقبال از خرید ظروف پلاستیکی و یک‌بارمصرف و در کنار همه‌ی این‌ موارد، مطالبه‌گری از مسئولان، برای حفظ زیست بوم و محیط‌زیست خود تلاش کنند. امیدوارم همه حفاظت از محیط زیست را وظیفه‌ خود بدانیم و از پهنه‌ تنها سپهر حیات‌بخشمان زمین که تنها سکونتگاه فعلی انسان است، به درستی و به امانت حفاظت کنیم، تا آیندگان از ساکنین فعلی زمین، به نیکی یاد کنند.